Trong quá trình chuyển đổi nền kinh tế sang cơ chế thị trường, chúng ta đã có phần buông lỏng chỉ đạo, quản lý trên một số lĩnh vực văn hóa - xã hội, xem nhẹ việc giáo dục nếp sống và lối sống thiếu sự hướng dẫn kịp thời về phong tục, thiếu những quy định cụ thể của Nhà nước đối với lễ hội nên đã để phát sinh nhiều hiện tượng phản cảm trong xã hội:

- Những hình thức lễ lạt tốn kém, rườm rà, bất nhã có xu hướng phục hồi. Những nhận thức lệch lạc dẫn đến những hành động khiến xã hội phải “phàn nàn” nhiều như là rắt tiền lên tay tượng Phật, đặt tiền lẻ không chỉ lên nơi quy định mà hầu như bất cứ vị trí nào trên ban thờ, trên bệ tượng, chuông, khánh, dưới giếng nước… Đồ hàng mã (voi, ngựa, hình nhân thế mạng, xe cộ, nhà cửa, điện thoại, vv.) đều làm to hơn hoặc to bằng đồ thật; tiền vàng mã chất đống chờ tiêu hóa, kim ngân, v.v…Dịch vụ sắm lễ, đội lễ, khấn thuê trở nên phổ biến công khai và trở thành một trong những dịch vụ ăn khách. Xin xăm, xóc thẻ, giải quẻ thẻ là hiện tượng không hiếm gặp ở các di tích trong kỳ lễ hội.

- Ý thức thực hiện nếp sống văn minh tại di tích, danh thắng và đặc biệt là khi tham gia lễ hội của một bộ phận người dân vẫn còn hạn chế.

Chính vì nếp sống tùy tiện, thiếu ý thức của một bộ phận du khách và người dân, sự buông lỏng quản lý của cơ quan quản lý văn hóa và các cấp chính quyền là nguyên nhân gây nên sự xô bồ, mất trật tự, khiến cho trật tự an toàn chưa đảm bảo, nạn trộm cắp, lừa đảo, ăn xin, ùn tắc giao thông, chen lấn xô đẩy diễn ra khá phổ biến trong các lễ hội và khu di tích danh thắng.

Thực tế đã diễn ra nhiều tình huống đáng tiếc không đáng có như mất cắp điện thoại, ví tiền, bị rạch túi, bị lừa đảo mua hàng hoặc ép giá, chèo kéo mồi chài tham gia các trò chơi mang tính chất cá cược, v.v.. Nhiều vụ tai nạn, va chạm xích mích chỉ từ sự lộn xộn, chật chội của địa hình, địa thế (như trong hậu cung chật hẹp, nơi hóa vàng mã không rộng rãi, đường đi quanh co khúc khủy, bãi đỗ xe lắt léo hoặc trên môi trường sông nước, bến bãi...) mà có thể dẫn đến thương tật suốt đời hoặc án mạng tại chỗ... Điều đáng tiếc xảy ra do cả nguyên nhân từ người đi dự hội, du khách... lẫn cơ quan, chính quyền địa phương sở tại.

Tệ nạn ở các lễ hội, đặc biệt là trong các lễ hội truyền thống tập trung đông người đang gia tăng. Những đối tượng cờ bạc thường lợi dụng tâm lý tò mò, cả tin, cầu may và hám lợi của người dân để dụ dỗ cò mồi người đi lễ hội, tham quan di tích chơi xóc đĩa, đánh bài, đánh cờ thế, hoặc đánh bạc theo hình thức “tôm, cua, cá, bầu", thò lò, tung vòng trúng thưởng, v.v.. Mùa lễ hội cũng là mùa cờ bạc ẩn hình bằng nhiều trò vui chơi có thưởng, thu hút nhiều người, được coi như một hình thức tiêu khiển vui vẻ được thua là “lì xì” đầu năm hay “tán lộc”, xua đuổi vận đen để đón năm mới. Trò chơi chọi gà ở nhiều lễ hội không còn là một trò chơi vui thuần túy, đã bị biến thành trò cờ bạc để ăn thua, sát phạt nhau.

Tệ nạn cờ bạc làm nảy sinh tâm lý cay cú ăn thua, lừa đảo dẫn đến đánh chửi nhau gây mất trật tự an ninh và nét đẹp văn hóa ở các lễ hội, khu danh thắng, di tích. Các hình thức cờ bạc trá hình dưới hình thức vui chơi có thưởng và những chiếu bạc công khai tồn tại nhưng cơ quan chức năng còn buông lỏng quản lý.

Trong cuộc sống, các loại tệ nạn phổ biến là cờ bạc, mê tín, ma túy, mại dâm. Tệ nạn xã hội ảnh hưởng xấu đến sức khỏe, tinh thần và đạo đức con người, làm tan vỡ hạnh phúc gia đình, rối loạn trật tự xã hội, suy thoái giống nòi, làm mất tư cách của một người công dân, gây ảnh hưởng sâu sắc đến nguồn lao động trẻ khi đất nước Việt Nam đang trong đà đi tới hội nhập và phát triển. Người mắc tệ nạn xã hội cũng ít nhiều nêu gương xấu cho thế hệ sau, khiến cho thế hệ trẻ đi theo vết xe đổ.

 Ở nhiều nơi, dịp tổ chức lễ hội là thời điểm các dịch vụ di kèm phát sinh trong lễ hội nở rộ và luôn song hành cùng tệ nạn o ép, chèo kéo, ép giá: dịch vụ sắp lễ, đội lễ thuê, khấn thuê trọn gói, hóa tiền vàng mã, xin xăm, xóc thẻ, giải thẻ, cầu cúng giải tội giải hạn, bán bùa cầu an sát tà, v.v. khá lộn xộn khiến cho một bộ phận người dân sợ hãi và buồn rầu, ngơ ngác, bán tín bán nghi sau các dịp đi lễ hội.

Tệ nạn xã hội tại di tích, lễ hội, dù dưới hình thức công khai hay trá hình, lén lút, giấu giếm... đều là “mặt xám” của tổng thể các hoạt động văn hóa và tâm linh xảy ra trong kỳ dịp hoặc thường xuyên, khiến chất lượng và uy tín của lễ hội bị ảnh hưởng, giảm sút, thậm chí tạo nên hiệu ứng tâm lý không tốt cho đối tượng người hành lễ, du khách tham quan (nhất là trong trường hợp chính họ là nạn nhân).

Tượng Quán Thế Âm tôn thờ tại chùa Mễ Sở (huyện Văn Giang - Hưng Yên) có 1.113 tay và 1.113 mắt. Ảnh tư liệu

- Những hành vi vi phạm, làm sai lệch hoặc hủy hoại và thất thoát cổ vật, hiện vật ở di tích

Đối với các di tích, những cổ vật, bảo vật thường liên quan tới quá trình thờ phụng thần thánh ở địa phương. Có thể là sắc phong, hoành phi, câu đối, đồ bát bảo, lư hương, hạc đồng, bát hương, chuông, khánh, v.v. hay chỉ là những đồ vật nhỏ bé quen thuộc với công việc tế tự như lọ hoa, đĩa sứ, chén đựng nước. v.v. đều có thể mang chứa trong mình những giá trị lịch sử - văn hóa rất cao bởi có niên đại từ lâu. Tuy nhiên, xét ở phương diện đồ tế tự trong gia đình cũng như tại các di tích, sự quý giá của hiện vật, cổ vật có khi không được để tâm – bởi lẽ đó là những đồ vật có giá trị sử dụng và giá trị tâm linh thiêng liêng. Sự “vô tư” của người dân trong ứng xử với hiện vật, cổ vật, không quan tâm đến giá trị trao đổi với tư cách là hàng hóa đặc biệt - di sản văn hóa lâu đời do cha ông để lại - đã vô tình trở thành mồi ngon cho những kẻ bất lương (trộm cắp hoặc mua rẻ), những người buôn bán trái phép cổ vật, báu vật quốc gia có cơ hội hành nghề. Hoặc giả sự “vô tư’ của người dân sẽ tạo cơ hội cho những kẻ xấu tráo đổi cổ vật (cũ) bằng hình thức dâng tiến đồ tế tự mới (thay cho đồ cũ) nhằm trục lợi, v.v..

Những hành vi vi phạm, làm sai lệch hoặc hủy hoại và thất thoát cổ vật, hiện vật chủ yếu từ những nguyên nhân sau:

+ Do thiếu hiểu biết về giá trị của hiện vật, cổ vật nên không coi trọng, không có ý thức bảo vệ, bị lừa gạt đem đổi những thứ không có giá trị, hoặc sửa chữa, sơn phết không có căn cứ khoa học làm biến dạng so với nguyên bản.

+ Do tâm lý chủ quan của chính quyền địa phương và người dân trong công tác bảo vệ di tích, cổ vật.

+ Do điều kiện bảo quản, yếu tố thời gian và khí hậu khắc nghiệt ẩm ướt, mối. mọt, còn trùng, nấm mốc làm hại. Dì tích ở xa nhà dân và xuống cấp, không an toàn, rất dễ cho kẻ trộm đột nhập.

+ Các vụ mất trộm cổ vật khó tìm được thủ phạm để trừng trị trước pháp luật vì hoat động tinh vi khiến cho tính răn đe trong công tác đấu tranh phòng, chống loại tội phạm này chưa cao.

+ Do hám lợi, những cổ vật, di vật bị ăn cắp tại các di tích thường được một nhóm người tiến hành thu gom nhiếu vật quý trong cộng đồng để móc nối, buôn bán kiếm lợi bất chính.

Thực trạng này đang ở mức báo động vì sự thất thoát và hư hại di vật, cổ vật ngày càng gia tăng. Nếu tiếp tục buông lỏng quản lý, thiếu kiểm soát chặt chẽ sẽ làm thất thoát đi một khối, lượng không nhỏ di sản cổ vật, hiện vật, những tài sản đặc biệt đang nằm rải rác trong các di tích, trong đời sống cộng đồng rất nhiều.

- Tình trạng ô nhiễm môi trường thường xuyên xảy ra ở các di tích, danh thắng và trong các lễ hội

Nguyên nhân chủ yếu gây ô nhiễm, ảnh hưởng đến môi trường khu di tích và danh thắng là do tốc độ đô thị hóa nhanh, hạ tầng cơ sở kém, nhà dân lấn chiếm khuôn viên di tích sát khu thờ cúng tạo nên khung cảnh phản cảm, gây mất mỹ quan và những hành vi thiếu ý thức của người dân khi lấn chiếm di tích, hành lang, lề đường làm nơi buôn bán, tập kết hàng hóa làm dịch vụ buôn bán. Một bộ phận du khách thiếu ý thức khi xả rác sinh hoạt bừa bãi, đốt hương, đốt vàng lạm dụng vượt quá sinh hoạt tín ngưỡng. Hoặc viết, vẽ bậy lên tường, vách đá, gốc cây, nói tục, xúc phạm tâm linh… ảnh hưởng xấu tới không khí trang nghiêm của lễ hội, di tích và danh thắng.

Thương mại, dịch vụ trong lễ hội bị “biến tướng”. Dịch vụ trong các lễ hội gồm có: dịch vụ ăn nghỉ (quán ăn uống, quán trọ, nhà hàng, khách sạn); dịch vụ phục vụ phương tiện đi lại như xe cộ, xuồng, đò, trông giữ xe máy, xe đạp, ô tô...; dịch vụ vệ sinh môi trường, thu gom rác thải; dịch vụ văn hóa, tín ngưỡng: chụp ảnh, tổ chức các trò chơi xem biểu diễn nghệ thuật, mua bán đồ lễ, sách và các loại văn hóa phẩm, đồ lưu niệm... ở nhiều nơi trong thời gian diễn ra lễ hội đã bị “biến tướng” lạm dụng quá mức khiến cho không gian chợ búa thương mại lấn át không gian văn hóa, làm xấu đi hình ảnh đẹp của di tích và lễ hội. Vì vậy cần xem xét nhu cầu của người dự lễ hội, khách hành hương về đi lại, ăn, ở, hướng dẫn tham quan, mua sắm, vui chơi giải trí để phục vụ, bảo đảm chất lượng, đem lại danh tiếng và uy tín cho di tích, lễ hội.

Đối vối các hoạt động tổ chức lễ hội truyền thống hiện nay, có thể thấy biểu hiện của lãng phí như:

+ Dâng cúng xa hoa nhưng không có trong truyền thống;

+ Tổ chức lễ hội dài ngày nhưng nội dung sơ sài, thiếu hiệu quả;

+ Lạm dụng đốt hương, vàng mã, đồ hàng mã quá giới hạn sinh hoạt tín ngưỡng;

+ Lễ hội tổ chức thiếu an ninh trật tự, lễ hội diễn biến phức tạp cả về nội dung và hình thức, phải huy động nhiều công sức, tiền của cho công tác bảo vệ, ổn định trật tự, gây tốn kém tiền của, công sức;

+ Ganh đua, phô trương thanh thế dòng họ, làng xã, ganh đua giữa các địa phương về quy mô tổ chức lễ hội. Tổ chức lễ hội đầu tư kinh phí lớn mà hiệu quả xã hội, kinh tế đạt được chưa tương xứng;

+ Cán bộ, công chức đi dự lễ hội bằng xe công và trong giờ làm việc;

+ Tổ chức các sự kiện lễ hội, kỷ niệm với quy mô tổ chức lớn, có nhiều hình thức hoạt động rầm rộ, hình thức rườm rà không cần thiết dẫn đến phô trương, tốn kém và lãng phí cả về thời gian và tiền bạc, sức lực.

- Công tác tuyên truyền, quảng bá cho di tích, danh thắng và lễ hội ở một số địa phương chưa được chú trọng, thông tin về di tích, danh thắng còn hạn chế

Còn thiếu những tài liệu cẩm nang về khu di tích, danh thắng để phục vụ du khách. Văn hóa phẩm, đồ lưu niệm phục vụ khách tham quan còn mang tính tự phát, do dân nghĩ, dân làm nên thiếu định hướng, thiếu bàn tay chuyên môn. Sản phẩm lưu niệm còn xấu, thiếu sự đa dạng, vật liệu mong hỏng và không thể hiện được đặc trưng của khu di tích, danh thắng, lễ hội. Hiện tượng các “hướng dẫn viên không chuyên” tranh giành giới thiệu di tích để áp đặt thù lao bất hợp lý dẫn đến làm mất trật tự và tình cảm tốt đẹp của du khách thập phương, ảnh hưởng xấu tới việc thu hút khách tham quan di tích.

***

Thực trạng xấu trong lễ hội có khi còn bắt nguồn từ phía du khách khi họ tham dự các lễ hội truyền thống ở địa phương. Du khách đến tham quan di tích, di sản văn hóa ở mọi miền đất nước nhằm thỏa mãn nhiều nhu cầu, trong đó có nhu cầu nâng cao tri thức, nhu cầu thẩm mỹ, nhu cầu hiểu biết về văn hóa, du lịch, tâm linh ở vùng đất mới...

Đã có không ít trường hợp trớ trêu xảy ra khi du khách, người hành hương tới di tích, danh thắng và lễ hội với tâm thế và thái độ trịch thượng của người lắm tiền nhiều của, muốn dùng đồng tiền để tha hóa hành vi và nhân cách người dân sở tại. Thái độ cư xử không đúng mực, tùy tiện, không tôn trọng cộng đồng qua lời ăn tiếng nói, giao tiếp thông thường cũng xảy ra khá thường xuyên.

Khách du lịch, người hành hương hết sức tránh trang phục lố lăng, kệch cỡm, không phù hợp với tiêu chuẩn thẩm mỹ và đạo đức văn hóa tộc người Á Đông. Không thể mặc quần cộc, váy ngắn, áo hai dây hở nách hoặc trang phục quá lộng lẫy, cầu kỳ diêm dúa khi vào di tích thiêng như chùa, đình, đền thờ, miếu thờ, v.v...

Thực tế đã diễn ra ở nhiều địa phương cho thấy tác động tiêu cực từ hoạt động mở cửa đón khách du lịch và khách hành hương đến các di tích, danh thắng và lễ hội. Họ đã để lại cho địa phương có di sản văn hóa nhiều hệ lụy về môi trường, đặc biệt là cảnh quan môi trường sinh thái tự nhiên. Sự thiếu ý thức của du khách, nhất là du khách đến và đi với số lượng lớn đã tạo ra “núi rác” khổng lồ từ vỏ lon bia, vỏ chai đựng nước, các loại bao bì, giấy gói đủ loại lương thực và thực phẩm họ mang theo trên đường đến với các vùng miền trên đất nước. Bên cạnh các chất thải vô cơ đã nêu, những chất thải hữu cơ để lại như thức ăn thừa, các loại sản phẩm của quá trình đồng hóa và dị hóa tự nhiên của con người… cũng góp phần tạo ra bầu không khí bị ô nhiễm và gây mất vệ sinh cho địa điểm họ vừa tạm thời dừng chân trên hành trình của mình - nhưng đó là vùng đất sinh tồn của biết bao người dân tại chỗ.

Chúng ta cũng còn thấy cây cối, vườn tược, đồng ruộng, nương, rừng... có thể trở nên xác xơ vì bị du khách tham quan, người đi hành lễ, du xuân… vịn cây bẻ cành, ngắt hoa, hái lá, hái lộc. Sông suối, ao hồ có thế bị ô nhiễm nghiêm trọng vì các loại chất thải vứt vô tội vạ xuống dòng nước, mà có khi đó là hệ quả của hành động vô tư của khách tham quan (ví dụ thả mồi cho cá ăn; lội nước nghịch vui, hoặc tham gia trò chơi dưới nước, hoặc tham gia câu cá giải trí, v.v.).

Di tích có thể bị chặt, cắt, cưa xẻ, vẽ bậy hoặc tráo đổi vị trí, hoặc can thiệp làm cho tươi mới theo quan điểm hiện đại... khiến diện mạo di tích cổ kính quý giá với khung cảnh cây cối, ao, hồ, sông suối, đường đi, bến bãi... bị biến dạng theo chiều hướng phá hoại di tích, danh thắng và lễ hội không phải là hiếm gặp sau mỗi kỳ tổ chức lễ hội; hoặc sau mỗi đợt du khách tham quan ghé qua trong các dịp cao điểm trong năm.

Nếu du khách, người hành hương chủ quan, cẩu thả, kém ý thức tuân thủ luật giao thông, thậm chí coi thường pháp luật, khinh nhờn lực lượng làm nhiệm vụ, các cơ quan có chức năng thực thi nhiệm vụ... cố tình lạng lách, tham gia giao thông với tốc độ vượt quá giới hạn cho phép, chở quá số người quy định, không tuân thủ các chỉ số quy định an toàn giao thông, v.v. vi phạm luật giao thông ở cả đường bộ, đường thủy, đường sắt, đường không... thì hậu quả để lại sẽ vô cùng nặng nề. Hậu quả đó không chỉ ảnh hưởng tiêu cực tới chính sách đối tượng đã nêu  mà còn làm ảnh hưởng tới sự luân chuyển trên dòng giao thông của cả cộng đồng.

Những yếu kém, tiêu cực trong hoạt động lễ hội và thực hiện chưa tốt nếp sống văn minh trong sinh hoạt tín ngưỡng, lễ hội đang ảnh hưởng đến môi trường văn hoá, gây nên sự bức xúc trong dư luận.

Từ thực trạng đã nêu (một cách chưa thực sự đầy đủ và đa dạng) ở trên đang đặt ra vấn đề quản lý và tổ chức lễ hội truyền thống hiện nay phải có những đổi thay theo kịp sự đổi thay của thực trạng lễ hội. Để lễ hội vẫn giữ được bản sắc văn hóa, công tác tổ chức và quản lý lễ hội hiện nay đòi hỏi phải giải quyết đồng bộ mối quan hệ nhiều chiều trong đời sống văn hóa - xã hội, giữa du lịch, kinh tế... và giữ gìn bản sắc văn hóa dân tộc.

Nguồn: Hướng dẫn quản lý, tổ chức lễ hội truyền thống ở cơ sở, Phạm Lan Oanh - Nguyễn Hoàng, NXB CTQG - ST, Hà Nội, 2015

(Phòng VHVN sưu tầm)