Cục diện thế giới là tình hình mọi mặt của thế giới, là bức tranh toàn cảnh, phản ánh tương quan lực lượng và quan hệ giữa các chủ thể chính của quan hệ quốc tế, trước hết là các cường quốc, các trung tâm quyền lực lớn trong một phạm vi không gian và ở một khung thời gian nhất định. Về nội hàm, cục diện thế giới bao quát tất cả các lĩnh vực từ kinh tế, chính trị, quân sự đến văn hóa, tôn giáo,…

Về khung thời gian, có thể ở một thời điểm hay một khoảng thời gian cụ thể (một vài năm). Theo đó, cục diện thế giới có thể là bức tranh tương đối “tĩnh” của diện mạo thế giới trên một “lắt cắt” thời gian cụ thể.

Tuy cục diện thế giới là bức tranh toàn cảnh nhưng trong phân tích dự báo, cục diện thế giới thường được tả qua bốn thành tố chính là: cấu trúc dựa trên so sánh quyền lực giữa các nước lớn, các trung tâm quyền lực lớn (thí dụ: cục diện hai cực, đa cực, nhất siêu đa cường,…); tương quan sức mạnh tổng hợp và quan hệ giữa các nước lớn, các trung tâm quyền lực lớn; các xu thế và đặc điểm lớn của quan hệ quốc tế; vị trí, vai trò của các tổ chức quốc tế; các điểm nóng, các vấn đề nổi cộm trong quan hệ quốc tế.

Với các đặc điểm như vậy, việc nghiên cứu về cục diện thế giới tập trung vào trạng thái “tĩnh” của tình hình thế giới không mâu thuẫn với bản chất “động” của tình hình và quan hệ quốc tế vốn luôn luôn biến đổi do tác động của các nhân tố chủ quan (chiến lược, chính sách của các chủ thể) và khách quan, nhất là các xu thế lớn của thế giới. Các nhân tố này làm thay đổi tương quan lực lượng và quan hệ giữa các chủ thể và do đó làm thay đổi cục diện- điều có thể quan sát được qua đánh giá và phân tích trong một hoặc nhiều “lắt cắt”.

Cục diện thế giới khác với trật tự thế giới. Trật tự thế giới gắn với tư duy quyền lực, thể hiện vị trí của nước có ảnh hưởng nhất trong quá trình xây dựng và thực hành “luật chơi”- nguyên tắc xử sự giữa các chủ thể của quan hệ quốc tế. Thí dụ, trật tự Anh (Pax-Britanica) là trật tự trong đó Anh là nước có ảnh hưởng lớn nhất tới việc xây dựng và thực hành luật pháp và tập quán quốc tế. Tương tự như vậy, trật tự Mỹ (Pax-Americana), bắt đầu từ thế kỷ XX, thể hiện Mỹ là nước có ảnh hưởng lớn nhất tới việc xây dựng và thực hành “luật chơi”.Trật tự Mỹ tiếp diễn cho đến khi có một cường quốc khác vượt trội Mỹ về ảnh hưởng mọi mặt tới quan hệ quốc tế. Như vậy, trật tự thế giới thiên về thứ bậc trong một giai đoạn dài. Trật tự thế giới thay đổi khi có sự đảo lộn về thứ bậc giữa các cường quốc, là kết quả của quá trình biến chuyển cục diện hoặc một cuộc đại khủng hoảng (chiến tranh, khủng hoảng kinh tế, thiên tai…). Theo đó, cũng có thể nói, cục diện thế giới là một “lát cắt” của trật tự thế giới tại một thời điểm, một khoảng thời gian xác định.

           Cục diện khu vực là một phần của cục diện thế giới, với một phạm vi không gian giới hạn trong một khu vực địa lý nhất định. Tuy mang màu sắc chung của cục diện thế giới nhưng cục diện khu vực cũng có những nét riêng biệt do đặc thù tương quan lực lượng và các quan hệ giữa các chủ thể của quan hệ quốc tế ở khu vực đó.

           Trong các văn kiện của Đảng thời kỳ đổi mới, đến văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XI (1-2011), thuật ngữ cục diện thế giới mới được sử dụng. Tuy nhiên, trong cách đánh giá, dự báo tình hình thế giới của Đảng ta, các thành tố chính của cục diện thế giới, nhất là tương quan lực lượng và quan hệ giữa các nước lớn luôn luôn được đề cập. Trước đổi mới, các đánh giá về cục diện thế giới mang tính ý thức hệ, đấu tranh giai cấp trên trường quốc tế. Từ đổi mới đến nay, đánh giá của Đảng ta về cục diện thế giới ngày càng toàn diện hơn, hệ thống hơn. Bên cạnh việc chú trọng những thay đổi trong tương quan lực lượng và quan hệ giữa các nước lớn, Đảng ta cần quan tâm nhiều hơn đến xu thế phát triển của cách mạng khoa học- công nghệ, của toàn cầu, vai trò của các tổ chức quốc tế,…

           Văn kiện Đại hội XII của Đảng tiếp tục cách tiếp cận về cục diện thế giới như Đại hội XI của Đảng, dự báo “Cục diện thế giới theo xu hướng đa cực, đa trung tâm diễn ra nhanh hơn. Các nước lớn điều chỉnh chiến lược, vừa hợp tác thỏa  hiệp, vừa cạnh tranh, đấu tranh, kiềm chế lẫn nhau, tác động mạnh đến cục diện thế giới và các khu vực.

           Những biểu hiện của chủ nghĩa dân tộc cực đoan, chủ nghĩa cường quyền áp đặt, chủ nghĩa thực dụng ngày càng nổi lên trong quan hệ quốc tế. Các thể chế đa phương đứng trước những thách thức lớn. Các nước đang phát triển, nhất là những nước vừa và nhỏ đang đứng trước những cơ hội và khó khăn, thách thức lớn trên con đường phát triển. Trong bối cảnh đó, tập hợp lực lượng, liên kết, cạnh tranh, đấu tranh giữa các nước trên thế giới và khu vực vì lợi ích của từng quốc gia tiếp tục diễn ra rất phức tạp”.¹

1.Đảng Cộng sản Việt Nam: Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII, Sđd, tr.71-72.

Nguồn: GS.TS Phùng Hữu Phú - GS.TSKH Nguyễn Văn Đặng – PGS.TS Nguyễn Viết Thông (đồng chủ biên): Tìm hiểu một số thuật ngữ trong Văn kiện Đại hội đại biểu toàn quốc lần thứ XII của Đảng, NXB CTQG – Sự thật, Hà Nội, 2016