Đầu thế kỉ XX, Nga vẫn là một nước theo chế độ quân chủ chuyên chế, đứng đầu là Nga hoàng Ni-cô-lai II. Cuộc chiến tranh thế giới lần thứ nhất nổ ra với việc Nga hoàng đẩy nhân dân Nga vào cuộc chiến đã dẫn đến những thiệt hại về kinh tế - xã hội nghiêm trọng. Người dân Nga lâm vào cảnh bần cùng, khốn khổ, họ chỉ mong sao có hòa bình, chấm dứt những cuộc chiến tranh kéo dài liên miên. Tình cảnh cơ sở hạ tầng yếu kém, mùa màng thất bát, điều kiện làm việc khắc nghiệt, vô nhân đạo khiến đa số các cựu nông nô và công nhân bất mãn, oán giận, sẵn sàng đi theo cách mạng. Ngày 23/2/1917, cách mạng bùng nổ bằng cuộc biểu tình của 90.000 nữ công nhân ở Pê-tơ-rô-gơ-rát. Phong trào nhanh chóng chuyển từ tổng bãi công chính trị sang khởi nghĩa vũ trang với lãnh đạo là Đảng Bôn-sê-vích và lực lượng tham gia là công nhân, nông dân và trí thức. Cách mạng tháng 2/1917 đã lật đổ chế độ quân chủ chuyên chế, giai cấp tư sản thành lập chính phủ lâm thời, Xô viết đại biểu công nhân và binh lính được thành lập (tháng 3/1917).

Hồng quân tiến vào chiếm Cung điện Mùa Đông (Ảnh tư liệu)

Như vậy, sau Cách mạng dân chủ tư sản, ở Nga tồn tại hai chính quyền song song, một bên là Chính phủ lâm thời tư sản và một bên là Xô-viết các đại biểu công nhân và binh sĩ, đứng đầu là Xô-viết Pê-tơ-rô-grát. Song, Chính phủ lâm thời không giải quyết những vấn đề đã hứa như cải cách ruộng đất cho nông dân, tạo việc làm cho công nhân. Tình trạng thiếu lương thực vẫn xảy ra và Chính phủ lâm thời vẫn quyết theo đuổi chiến tranh. Trước tình hình trên, V.I.Lênin và Đảng Bôn-sê-vích đã xác định cách mạng Nga phải chuyển từ cách mạng dân chủ tư sản sang cách mạng xã hội chủ nghĩa. Tháng 4/1917, V.I.Lênin về nước để trực tiếp lãnh đạo cách mạng Nga. Đêm 24/10/1917 theo lịch cũ nước Nga (tức đêm 6/11/1917), khởi nghĩa vũ trang nổ ra ở Thủ đô Pê-tơ-rô-grát. Ngày 25/10/1917 theo lịch cũ nước Nga (tức ngày 7/11/1917), các lực lượng khởi nghĩa đã làm chủ tình hình ở Thủ đô Pê-tơ-rô-grát, trừ Cung điện Mùa Ðông và một vài nơi. Tới 2 giờ 10 phút, rạng sáng 26/10/1917, Cung điện Mùa Ðông được giải phóng, các bộ trưởng trong Chính phủ lâm thời bị bắt giữ. Cuộc khởi nghĩa vũ trang tại Pê-tơ-rô-grát kết thúc thắng lợi.

Ngay trong đêm 25/10/1917, chính quyền Xô viết do Lênin đứng đầu được thành lập. Các sắc lệnh đầu tiên được thông qua là Sắc lệnh hòa bình (lên án chiến tranh) và "Sắc lệnh ruộng đất" (nhằm giải quyết vấn đề ruộng đất cho nông dân).  Hội đồng kinh tế quốc dân tối cao được thành lập để xây dựng nền kinh tế xã hội chủ nghĩa. Hội đồng có trách nhiệm cải cách ruộng đất: xóa bỏ việc chiếm hữu ruộng đất của giới địa chủ, trao lại ruộng đất cho nông dân. Đối với công nghiệp, họ quốc hữu hóa một số nhà máy lớn, đồng thời thực hiện chính sách lao động tiên tiến: ngày làm việc 8 giờ, cấm sa thải công nhân bừa bãi, quy định chế độ nghỉ phép đối với công việc nặng nhọc. Chính quyền Xô viết còn thực hiện các biện pháp thủ tiêu tàn tích của chế độ cũ như xóa bỏ sự phân biệt đẳng cấp, những đặc quyền của giáo hội, thực hiện chính sách nam nữ bình đẳng. Nước Nga Xô viết chính thức rút khỏi Thế chiến I vào ngày 3/3/1918 Công lịch. Ngày 10/1/1918, Đại hội Xô viết toàn Nga lần thứ III được khai mạc, thông qua quyết định lịch sử cải tổ nước Cộng hòa Xô viết Nga thành Cộng hòa xã hội chủ nghĩa Xô viết Liên bang Nga. Liên bang Cộng hòa Xã hội Chủ nghĩa Xô viết (Liên Xô) sau đó được thành lập ngày 30/12/1922.

Ngày 25/10/1917 theo lịch cũ nước Nga (tức ngày 7/11/1917) đã được ghi vào lịch sử là ngày thắng lợi của Cách mạng xã hội chủ nghĩa Tháng Mười vĩ đại. Đây là một trong những sự kiện vĩ đại nhất của thế kỷ XX, đánh dấu một mốc mới trong lịch sử phát triển của nhân loại. Nó đã xóa bỏ các giai cấp bóc lột, tư sản, địa chủ và chế độ người bóc lột người, đưa giai cấp vô sản bị áp bức, bóc lột nặng nề thành giai cấp đứng đầu và làm chủ xã hội; giải phóng nhân dân lao động, đưa người lao động từ thân phận nô lệ trở thành chủ nhân của đất nước. 

Cách mạng Tháng Mười Nga thành công đã dẫn tới sự ra đời nhà nước xã hội chủ nghĩa - nhà nước chuyên chính vô sản đầu tiên trong lịch sử loài người và làm cho chủ nghĩa xã hội từ lý luận trở thành hiện thực trong đời sống chính trị thế giới. Nó báo hiệu quá trình cải tạo thế giới theo chủ nghĩa xã hội và chủ nghĩa cộng sản đã bắt đầu. Đồng thời, mở ra một bước ngoặt căn bản trong lịch sử loài người, từ thế giới tư bản chủ nghĩa sang thế giới xã hội chủ nghĩa, mở ra một thời đại mới - thời đại quá độ từ chủ nghĩa tư bản lên chủ nghĩa xã hội trên phạm vi toàn thế giới; mở ra thời kỳ vùng dậy không gì ngăn cản được của các dân tộc bị áp bức, giành độc lập, tự do, làm lay chuyển hậu phương rộng lớn của chủ nghĩa đế quốc thế giới.

Cách mạng Tháng Mười Nga thành công đã cổ vũ, lôi cuốn mạnh mẽ phong trào cách mạng giải phóng dân tộc của những nước thuộc địa ở châu Á, châu Phi, châu Mỹ Latinh. Thắng lợi của phong trào cách mạng giải phóng dân tộc và cách mạng xã hội chủ nghĩa ở một loạt nước, như: Ba Lan, Bun-ga-ri, Cộng hòa Dân chủ Đức, Hung-ga-ri, Tiệp Khắc, An-ba-ni, Mông Cổ, Triều Tiên, Cu Ba và Việt Nam đã tạo nên những tiền đề thực tế cho sự ra đời của một hệ thống xã hội mà trước đó chưa từng tồn tại trong lịch sử và chỉ một thời gian ngắn sau khi ra đời – hệ thống các nước xã hội chủ nghĩa đã đóng vai trò chi phối với nhiều quá trình quan trọng của thế giới hiện đại.

Tuy phải đương đầu với các âm mưu và thủ đoạn chống phá vô cùng tinh vi, xảo quyệt của các thế lực thù địch, nhưng Liên Xô đã đạt được những thành tựu vượt bậc trên tất cả các lĩnh vực chính trị, kinh tế, khoa học - kỹ thuật, văn hóa, giáo dục, quốc phòng, an ninh, nhanh chóng trở thành cường quốc trên thế giới vào những năm 50 - 70 của thế kỷ XX; đồng thời có những đóng góp to lớn vào tiến trình phát triển của lịch sử nhân loại. Trong nhiều thập niên, Liên Xô là thành trì của chủ nghĩa xã hội, là chỗ dựa vững chắc của phong trào cộng sản và công nhân quốc tế, phong trào giải phóng dân tộc, phong trào đấu tranh vì hòa bình, dân chủ và tiến bộ xã hội.

Tuy nhiên, từ cuối những năm 80 của thế kỷ XX, Liên Xô và các nước xã hội chủ nghĩa ở Đông Âu bước vào thời kỳ khủng hoảng, rồi sụp đổ trong những năm 1989 - 1991. Sự sụp đổ chế độ xã hội chủ nghĩa ở Liên Xô và các nước Đông Âu không phải là sự sụp đổ của chủ nghĩa xã hội mà là sụp đổ của một mô hình chủ nghĩa xã hội giáo điều, xơ cứng, chậm thay đổi với những biến chuyển to lớn của thời cuộc; khi cải tổ, cải cách lại xa rời các nguyên tắc của chủ nghĩa Mác - Lê-nin, từ bỏ vai trò lãnh đạo của Đảng Cộng sản đối với nhà nước và xã hội. Sụp đổ của mô hình chủ nghĩa xã hội Xô-viết xuất phát từ nhiều nguyên nhân, có cả chủ quan lẫn khách quan, đã tác động rất sâu sắc đến mọi mặt của đời sống chính trị thế giới, làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến sự vận động và phát triển của chủ nghĩa xã hội hiện thực thế giới. Nhưng chính từ thực tiễn đó đã để lại những bài học quý giá, là cơ hội cho mỗi quốc gia nhận thức rõ hơn, đúng hơn quy luật vận động, phát triển lên chủ nghĩa xã hội, phù hợp với đặc điểm dân tộc mình và xu thế của thời đại.

Sau sự sụp đổ của chế độ xã hội chủ nghĩa ở Liên Xô và Đông Âu, các nước xã hội chủ nghĩa không tồn tại với tư cách là một hệ thống, nhưng sức sống và giá trị thời đại của Cách mạng Tháng Mười, của chủ nghĩa xã hội vẫn tiếp tục được khẳng định trong sự nghiệp đổi mới, cải cách ở các nước xã hội chủ nghĩa.

Kiên định đi theo con đường của Cách mạng Tháng Mười Nga, từ cuối thế kỷ XX đến nay, các nước xã hội chủ nghĩa và các lực lượng cách mạng thế giới tích cực đổi mới tư duy, ra sức cải cách trên mọi lĩnh vực để khẳng định giá trị bền vững và sức sống của chủ nghĩa Mác - Lê-nin. Những nguyên lý và các giá trị bền vững của chủ nghĩa Mác - Lê-nin được nhận thức đúng đắn hơn; những kinh nghiệm thành công và những hạn chế được nhìn nhận chân thực hơn; xu thế vận động của thế giới đương đại được cập nhật hơn.

Sau 101 năm, lý tưởng cao đẹp và những giá trị to lớn của Cách mạng Tháng Mười Nga là: hòa bình, độc lập dân tộc, dân chủ và chủ nghĩa xã hội vẫn luôn tỏa sáng, vẫn luôn là nguồn động lực thôi thúc và khơi dậy tinh thần cách mạng của nhân dân tiến bộ trên toàn thế giới, trong đó có nhân dân Việt Nam.

Phòng VHVN tổng hợp